EDİP AHMET YÜKNEKİ’NİN EĞİTİM ANLAYIŞI

ÜNLÜ ÂLİMLERİN EĞİTİM ANLAYIŞI SERİSİ
“EDİP AHMET YÜKNEKİ’NİN EĞİTİM ANLAYIŞI”

XII. yüzyılda Türkistan’da Taşkent yakınlarında yer alan Yüknek kasabasında doğmuştur. Bu yüzyılın sonlarında 512 dizeden ve 256 beyitten oluşan Atabetü’l Hakayık (Gerçeklerin Eşiği) adındaki önemli eserini meydana getirmiştir. Bu eser insan davranışlarıyla ilgili bir eğitim kitabıdır. Bilginin faydaları, aynı şekilde cehaletin zararları, dilin korunması gerektiği, dünyanın dönek olduğu, cömertlik ve cimrilik, alçakgönüllülük, kibir, mertlik ve zamanın bozukluğu gibi ahlaklı bir insan olmanın yollarını Kuran ve hadislere dayandıran manzum bir eserdir (Gülensoy, 1994; Özcan, 2020). Eser bu hâliyle Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’ini anımsatmaktadır. Yükneki, kitabının ilk beş bölümünde Allah’ın, Peygamberin, Emir Muhammed Dad İspehsalar Beg’in methi ve kitabın yazılması ile ilgili şiirleri vardır. Eserdeki diğer beyitler ahlaki niteliktedir. Atabetü’l Hakayık’ta eğitimin tek bir yönü ele alınmamıştır. Eserde hem birey hem de toplumun eğitilmesi ön plandadır. Ayrıca dinî, ahlaki, sosyal vb. tüm alanlarda eğitimin öneminden bahsedilmektedir (Gülensoy, 1994; Özcan, 2020). Eserde mutluluğun yolunun bilgiden geçtiği, bilgiye de akıl yolu ile ulaşıldığı şu şekilde ortaya konmuştur: “Saadetin yolu, bilgi ile bulunur. Bilgi edin ve saadet yolunu bul. Bilgiyi daima, bilgili arar. Düşünerek konuşan adamın sözü, sözün iyisidir; çok gevezelik eden dil, karşı konulmaz bir düşmandır. Cahil(lik), yıkanmakla temizlenmeyen kirdir. Her işte bilgisizin nasibi pişmanlıktır. Edeplerin başı dili gözetmektir. Dilini koru, dişin kırılmasın. Akıl, anlayış, şu’ur ve zekâ mekânı; Bilgi ocağı ve fazilet kaynağıdır” (Akyüz, 2013, s. 39). Cavit Binbaşıoğlu, eserin bu nitelikleriyle “Gerçeklerin Eşiği” adından “Ahlaka Giriş” ya da “Eğitime Giriş” kitabı niteliğinde bir anlam çıktığını bu noktadan hareketle bu eserin eğitim bilimleri açısından önemine değinmiştir (Binbaşıoğlu, 2009)

Eserin Başlıca Özellikleri:

1. Yazarı: Eserin yazarı Ahmed Yeserî (veya Ahmed-i Yesevî olarak da bilinir) olarak kabul edilir. Bazı kaynaklarda ise yazarın kimliği hakkında tartışmalar bulunmaktadır.

2. Dil ve Üslup: Eserde, Türkçenin yanı sıra Arapça ve Farsça terimlere de yer verilmiştir. Ancak, Türkçenin sade ve anlaşılır bir şekilde kullanılması, eserin halk tarafından daha geniş bir kitleye ulaşmasını sağlamıştır. Yazar, düşüncelerini ve öğütlerini akıcı bir şekilde sunmuştur.

3. Tema ve İçerik: “Atabetü’l-Hakayık”, ahlaki değerler, insanın kendini tanıması, manevi olgunlaşma, hayatın gerçek anlamı gibi konuları ele alır. Eserde, insanın ruhsal gelişimi ve ahlaki sorumlulukları vurgulanır. Ahlaki öğütler ve tasavvufi düşüncelerle zenginleştirilmiş hikmetler içerir.

4. Didaktik Amaç: Eser, okuyuculara ahlaki değerler ve evrensel gerçekler hakkında dersler vermeyi amaçlar. Eğitim ve öğretim açısından önemlidir; bireylerin toplumsal yaşama yönelik sorumlulukları hakkında bilinçlenmelerine yardımcı olmayı hedefler.

5. Manevi Eğitim: “Atabetü’l-Hakayık”, bireylerin manevi yolculuklarını ve içsel deneyimlerini önemser. Tasavvufi bir bakış açısıyla, insanın kendini tanıması ve ruhsal olarak yükselmesi için gereken öğütler sunar.

Atabetü’l-Hakayık, öğretici öğütler ve hikmet dolu cümlelerle dolu bir eserdir. Aşağıda eserde geçen bazı temaları ve düşünceleri yansıtan örnek cümleler bulunmaktadır:

1. Ahlak ve Erdem Üzerine: “İyi huy, insanın en değerli hazinesidir; insan, erdemli olursa yücelir.”
2. Bilgi ve Eğitim Üzerine: “Bilgi, karanlıktan aydınlığa çıkan bir ışıktır; öğrenmek, hayatın en büyük zevkidir.”
3. Kendini Tanıma Üzerine: “Kendini bilmeyen, başkalarını tanıyamaz; insan, kendisiyle yüzleşmelidir.”
4. Toplumsal Sorumluluk Üzerine: “Toplumun yükünü taşımak, bireylerin ortak görevidir; yardımlaşmak, birlik sağlamanın en güzel yoludur.”
5. Düşünme ve Eleştirel Bakış Üzerine: “Her söze kulak vermek gerekmez; düşünmeden kabul edilen her fikir, bireyi yanıltabilir.”

Sonuç olarak, “Atabetü’l-Hakayık”, Türk edebiyatında yer eden önemli bir eserdir. Hoca Ahmet Yesevi’nin “Divan-ı Hikmet”i gibi, bu eser de Türk-İslam tasavvuf kültürünü yansıtan ve eğitim anlayışını şekillendiren önemli bir kaynaktır. Eser, ahlaki değerler, manevi gelişim ve bireysel farkındalık konularında yol gösterici bilgiler sunmaktadır.

ATABETU’L-HAKAYIK’TA GEÇEN BAZI KALIP SÖZLER:

Bilig bil sa adet yolunu bula (Bilgi edin ve sa’adet yolunu bul). AH (84 / 47)

Öçüktürme erni tilin bil bu til /Başıktursa bütmez büter ok başı (İnsanı dil ile kızdırma; bil ki ok yarası kapanır fakat dilin açılır yara kapanmaz). AH (139 -140 / 51)

Tiliyalğan Erdin yırak tur teze (Yalan adamdan uzak dur, kaç diyor.) AH (153/52)

Köni bol könilik kıl atan köni (Doğru ol, doğruluk yap ve adın doğruya çıksın). AH (165 / 53)

Tarığlıkta katlan tarı edgülük (Tarlada çalış-çabala ve iyilik ek). AH (192/55)

Katış kızla razı olan kişi bilmesin (Sırrını iyi sakla, kimse bilmesin.) AH (169 / 54)

İşim tip inanıp sır ayma sakın / neçe me inançlığ iş erse yakın (En yakın ve inanılır arkadaşına bile, sakın arkadaşım diye inanıp, sırrını söyleme). AH (173-174/54)

Asığsız mizah hem cedeldin sakın (Lüzümsüz alay ve mücadeleden sakının). AH (346 / 68)

Ökünç erse venın ozarak sakın (Pişmanlık olacaksa, daha önce sakın). AH (372 / 70)

Kalı sözleseng söz bilip sözlegil (Eğer söz söylersen, sözün devamını söyle). AH (226 / 58)

Bütün kılkı fl lin öte irtegil [(İnsanların) bütün tavırları ve hareketlerini iyice incele]. AH (321 / 66)

İssiz kılğan erke sen edgü kıla /Keremming başı bu erür ked bile (Kötülük yapan adama sen yap iyilik; keremin başı budur, bunu iyi bil). AH (333-334 / 67)

Eger kelse erin sanga edgülük / Öküş kıl ol erning senasın kiremit [Eğer bir kimseden sana iyilik gelir, o adamı çok medhet ve (onun medhini) iste]. AH (335-336 / 67)

Yıkıklığka tirep kesüğlüğ ula (Eğilene destek ver ve kesileni ekle). AH ( 343 / 68)

Öküşrek kişining içi ğadr erür /Köni dostung erse taşı bil munı ( Bir çok insan dıştan hakiki dostlar gibi görünüyorlarsa da samimi vefasızlardır; bunu bil). AH (383-384 / 71)

Aya malka suk er yakin bil bu mal / bu kün kadğu sakınç kalırsın yük vebal (Ey mala karşı haris adam, gerçek bil ki, bu mal bugünün kaygı ve düşüncesi; seninki ise, yük ve vebaldır). AH (425-426 / 74)

Ceza ‘kilma ya Renc idisi tarup (Ey muztarip kimse, ıztıraptan şikayet etme). AH (464 / 77)

(Ergönenç, 2019).

KAYNAKLAR:

1. Akyüz, Y. (2013). Türk eğitim tarihi, M.Ö. 1000-M.S. 2013. Ankara: Pegem Akademi.
2. Binbaşıoğlu, C. (2009). Başlangıçtan günümüze Türk eğitim tarihi. Ankara: Anı Yayıncılık.
3. Ergönenç, D. (2019). Atebetu’l-Hakayık’ta Geçen Kalıp Sözler. Atebetü’l-Hakâyık’Ta Geçen Kalıp Sözler, Yazılışının 950. Yılı Anısına Uluslararası Kutadgu Bilig Ve Türk Dünyası Sempozyumu, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 3-5 Ekim 2019.
4. Gülensoy, T. (1994). Atebetü’l-Hakâyık. TDVİA. c. 4, ss. 51-54
5. Özcan, M. F. (2020). Atabetü’l-Hakâyık’ta eğitim, bilim ve akıl. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(2), ss. 329-338.