Yusuf Has Hacib

ÜNLÜ ÂLİMLERİN EĞİTİM ANLAYIŞI SERİSİ

“YUSUF HAS HACİB’İN EĞİTİM ANLAYIŞI”

1018 yılı civarında Balasagun’da doğan Yusuf Has Hacib, 11. Yüzyılda Karahanlılar döneminde yaşamış önemli bir Türk filozofu ve şairdir. Kendisi, “Kutadgu Bilig” adlı eserinde eğitimle ilgili derinlemesine düşünceleri paylaşmıştır. Bu eser, insanın maddi ve manevi bakımdan mutlu olmasına yönelik yolları anlatan bir eserdir.

Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) adlı eserini 1070’te tamamlayan Yusuf Has Hacib, bu eserini dönemin Karahanlı hükümdarı Süleyman Arslan Hakan oğlu Tamgaç Uluğ Buğra Han’a sunarak “ulu has hâciblik” (başmâbeyincilik) unvanı almıştır (Akyüz, 2013; Arat, 1991; Doğan, 2012; Kaçalin, 2002; Kaya, 2017).

Kutadgu Bilig, Uygur alfabesiyle Karahanlı Türkçesi olarak yazılmış ve 6645 beyitten oluşan manzum bir eserdir. Yusuf Has Hacib bu kitabını adalet, devlet, akıl ve kanaat’ten oluşan dört temel üzerine kurgulamıştır. Dört kişi arasındaki diyaloglar şeklinde kaleme alınan eserde Kün-Togdı hükümdar olarak kanunu, Ay-Toldı vezir olarak saadeti, Öğdülmüş vezirin oğlu olan bir genç kimliği ile insan aklını, Odgurmış (vezirin akrabası) da akıbeti temsil eder (Akyüz, 2013; Doğan, 2012; Kaçalin, 2002; Kafesoğlu, 1980; Kaya, 2017).

Yusuf Has Hacib eserinin ismini, okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin diye Kutadgu Bilig koyduğunu ifade etmiştir. Bu nedenle Kutadgu Bilig hakkında değerlendirmede bulunan araştırmacılar eserin insanlığa iki cihan saadetini elde etmenin yollarını göstermek amacıyla yazıldığını belirtmişlerdir.

Bu eserde devlet yönetimi ve insanların ahlaki davranış kuralları ile ilgili öğütler yer almakta dır. Eser bu yönüyle bir nasihatname ve siyasetname özelliği de taşımaktadır. Eser aynı zamanda Türkle rin ilk ansiklopedik çalışması olarak da kabul edilmektedir.

Yusuf Has Hacib, bu eserdeki hedef kitlesinin bilgili ve üst düzey kesim olduğunu özellikle belirtir. Zira yazar, toplumu değiştirecek, toplumu yönlendirecek kesimin iyi eğitilmesi hâlinde halkın da bu yoldan gideceğini düşünmüştür. Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’de işlediği asıl tema “ideal insan”dır. Burada Yusuf Has Hacib’in temel felsefesi bilgi, dil ve ahlaki erdemlerden oluşmaktadır (Adalıoğlu, 2011; Akyüz, 2013; Arat, 1991; Doğan, 2012; Kaçalin, 2002; Kafesoğlu, 1980; Kaya, 2017).

Yazarın Kutadgu Bilig’deki ahlaki davranışlar konusundaki öğütlerinden bazıları şunlardır: “Davranışların doğru olsun, kendini yanıltma, gönlünü, dilini açık tut, sözünü abartma; Dilini gözetle, gözünü gözetle. Helal ye, az ye, boğazını gözetle. Dilinden yalan söz çıkartma, yalan insanın özünü değersiz kılar” (Arat, 1991, s. 9).

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’de insanların eğitilmesi konusunda örgün eğitimden çok yaygın eğitime referanslarda bulunmuştur. Örneğin, çocuğun çok erken yaşlarda eğitilmeye başlanmasının şart olduğunu, sıkı ve disiplinli bir eğitimden geçirilmeleri gerektiğini söylemiştir. Yazar yine eserinde: “Oğulu başıboş dolaşmaya bırakma, başıboş kalırsa her yana gider, yazık olur.” Böyle bir eğitim sisteminde çocuğun yetişmesi için aile anahtar bir rol oynamaktadır (Akyüz, 2013; Kafesoğlu, 1980). 

            Yazara göre ideal insana, pratik bilgi ve halk değerlerinin aşılanması ile ulaşılır. Yusuf Has Hacib eğitim konusundaki temel düşüncelerini nasihatler hâlinde dile getirdiği söylenebilir. Ona göre ev bir okul işlevi görürken baba da öğretmen rolü üstlenmelidir. Yazar eserin de çocuğun eğitilmesinde babaya ayrı bir görev ve sorumluluk vermiştir. Yusuf Has Hacib babanın çocuk eğitimindeki yerine değinirken çocuğunu sıkı bir disiplin içinde erken yaşta eğitilmesi gerektiğini çeşitli örneklerle anlatır. Onun eğitimde ailenin rolü ve çocuk eğitiminin erken yaşlarda başlaması gerektiği gibi görüşleri, günümüzdeki eğitim düşüncelerine benzemektedir (Arat, 1991; Doğan, 2012; Kaçalin, 2002; Kaya, 2017).

Yusuf Has Hacib, bu konuda “Baba oğlunun yetişmesi için emek sarf ederse, oğlu o terbiye altında, iyi olarak yetişebilir. Baba çocuğunu sıkı bir terbiye altında yetiştirirse, annesi ve babası bundan dolayı mutluluk duyar” diyerek konunun önemine dik kat çekmektedir. Yine çocuğun erken yaşta eğitim almasının önemini ise şöyle sıralar: “Oğula bilgiyi henüz küçük iken öğret; küçüklüğünde bilgi öğrenirse hayatta başarılı olur. Oğul kız küçüklükte ne öğrenirse, yaşlanıp ölünceye kadar onu unutmaz. Çocuk bilgi isterse öğrenmeğe küçük yaştan başlamalıdır. İnsan, küçük çocuk iken bilgi öğrenir ve büyüyünce, dileğine kavuşur” (Akyüz, 2013; Doğan, 2012; Kafesoğlu, 1980; Kaçalin, 2002; Kaya, 2017).

Yusuf Has Hacip ayrıca, kişiye bazı şeyleri öğretebilmek için onun ve zihninin belirli bir olgunluk seviyesine gelmesi gerektiğini belirtmiştir. Örneğin: “Küçük çocuğa bak, ona akıl ulaşacaktır. Fakat yaşı gelmedikçe kalemler yürümez. Her şey kendi kemalini bekler, tam kemale erişince, tekrar zevale başlar. O günden güne gelişir, gittikçe aklı tekâmül eder ve her istediğini öğrenir, bilir” (Kaçalin, 2002, s. 478).

Yusuf Has Hacip eserinde yine eğitim yöntemi olarak kolaydan zora, basitten karmaşığa ve somuttan soyuta öğretim ilkelerini de kullanmıştır. Bununla birlikte eserini karşılıklı konuşma tarzında hazırlayan Yusuf Has Hacib, eğitim açısından en etkili tekniklerden birisi olan soru-cevap tekniğini kullanmış ve benzetmelere ve zıtlıklara da çokça yer vermiştir. Eserde bu benzetmeye örnek olarak: “Akıl karanlık gecede bir meş’ale gibidir; bilgi seni aydınlatan bir ışıktır” sözlerini verebiliriz.

Yine eserde öğrenme metodu olarak taklit yoluyla veya model alarak öğrenmenin izlerini görmek de mümkündür. Örneğin yazar eserinde babanın çocuk üzerindeki etkisini de ortaya koyarak taklidi şöyle ortaya koymuştur: “Çocukların tavrı, hareketi kötü ise, o kötülüğü baba yapmıştır; çocuğu iyi olmaktan mahrum eden odur.” Yazar yine bu konudaki örneğinde babanın nasihatinin önemine de vurgu yapar. Eserde “Baba nasihatini sen sıkı tut, sıkı; günün kutlu olur ve sana her gün bir sevinç getirir” denilmektedir. Yusuf Has Hacip bu eğitim araçları yanında dayağı da eğitimde bir yaptırım aracı olarak görmüştür. Bu konuda eserinde: “Gerekirse, oğula kıza acımadan dayak at; dayak oğula kıza bilgi öğretir” diye yazmıştır (Akyüz, 2013, s. 33-35).

Yusuf Has Hacib, eğitim felsefesinin temelinde insanın bilgisiz doğduğunu ve yaşadıkça öğrendiğini, böylelikle de itibar kazandığını ifade etmektedir. Fakat yazara göre çalışmakla elde edilemeyecek şey akıldır. O Allah tarafından verilir. Yusuf Has Hacib ayrıca insanları doğuştan iyi ve kötü olanlar olarak da ikiye ayırmıştır. Bu konuda, “Doğuştan kötü olanın ıslahına çare yoktur” ve “Ne kadar uğraşılırsa uğraşılsın kötü insan ıslah edilemez” sözlerini söyler. Bu noktadan hareketle yazarın yine çocuğun eğitimi konusunda da çocuğun iyi arkadaş edinmesini, kötü ile arkadaşlığın çocuğu kötüye götüreceğine değinir (Akyüz, 2013; Doğan, 2012; Kafesoğlu, 1980; Kaçalin, 2002; Kaya, 2017).

Yusuf Has Hacib’in eğitim anlayışı, aşağıdaki noktalara odaklanmaktadır:

• Bireysel Farklılıklara Dikkat: Her bireyin kendi kabiliyetlerine göre eğitim alması gerektiğini vurgulamıştır.
• Eğitime Küçük Yaşta Başlanılması: Çocuklara küçük yaşlardan itibaren bilgi ve eğitim verilmesi önemlidir.
• Ailede Eğitim: Çocukların aile içinde yetişmesi gerektiğini savunmuştur.
• Soru-Cevap Tekniği: Öğretim sürecinde soru-cevap tekniğinin kullanılması, öğrencinin aktif bir şekilde bilgi edinmesini sağlar.
• Basitten Karmaşığa: Öğrenme sürecinde basit bilgilerden başlanarak daha karmaşık konulara geçilmesi gerektiğini belirtmiştir.
• Ahlaki ve Sosyal Eğitim: İnsanın ahlaki ve sosyal olarak da eğitilmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Sonuç olarak, Yusuf Has Hacib’in eğitim anlayışı, günümüz eğitim sistemi içinde kabul edilen bazı temel ilkelerle örtüşmektedir. Bu görüşleri, onun eserindeki derinlemesine düşünceleri ve felsefi yaklaşımları yansıtır.

KAYNAKLAR:

1. Akyüz, Y. (2013). Türk eğitim tarihi, M.Ö. 1000-M.S. 2013. Ankara: Pegem Akademi
2. Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
3. Doğan, İ. (2012). Türk eğitim tarihinin ana evreleri (Kurumlar, kişiler, söylemler). Ankara: Nobel Yayıncılık.
4. Kafesoğlu, İ. (1980). Kutad-gu Bilig ve kültür tarihimizdeki yeri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
5. Kaçalin, M. (2002). Kutadgu Bilig. TDVİA, c. 26, ss. 478-480
6. Kaya, U. (2017). Kutadgu Bilig ve Yusuf Has Hacib’in eğitimle ilgili görüşleri. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1(I), ss. 1-26.
7. https://tr.wikipedia.org/wiki/Yusuf_Has_Hacib#/media/Dosya:KyrgyzstanP18-1000Som-2000_a.jpg (Erişim Tarihi: 09/02/2025)

Yusuf Has Hacip’in 1000 Kırgızistan Somu üzerindeki resmi