Biruni’nin Eğitim Anlayışı

ÜNLÜ ÂLİMLERİN EĞİTİM ANLAYIŞI SERİSİ
“BİRUNİ’NİN EĞİTİM ANLAYIŞI”

El-Biruni, bilim dünyasına ışık tutan önemli bir Türk-İslam âlimi olarak tanınır. Biruni (973-1048) ya da Beyrûni El-Üstad lakabıyla anılmış, Biruni diye meşhur olmuştur. Biruni küçük yaşta girdiği Harezm Sarayında astronomi ve matematik öğrendikten sonra Cürcan’a yerleşmiş ve burada el-Asar’ul-Bakiye adlı eserini Sultan Kâbus’a sunmuştur. 1009 yılında Gürgenç’e çağrılan Biruni, Harezm sarayı bilginlerinden biri olmuştur. 1017’de Gazneli Mahmud’un Gürgenç’i almasından sonra Gazne’ye götürülmüş ve ölene kadar Gazne sarayında kalmıştır. Gaznelilerin medreselere ve ilmi çalışmalara çok önem verdiklerine şahit olan Biruni ayrıca burada Arapça ve Farsçanın çok daha yoğun kullanıldığını görmüştür. Zira Türk memluklarının birçok geleneklerine bağlı olan Gazneliler İranlılaşmışlar ve kendilerini İranlılığın savunucuları olarak görmeye başlamışlardır (Doğan, 2012; Duman, 2010; Merçil, 2003; Tümer, 1992).

Bütünü bilimleri ayrılmaz bir bütün olarak gören Biruni, çeşitli bilim dallarının yanı sıra dinden felsefeye kadar birçok alanda eserler vermiştir. Bilim tarihçisi G. Sarton, bu gerçeği vurgulamak amacıyla XI. yüzyılın birinci yarısını; “Beyruni Çağı” olarak nitelemiştir. Biruni’nin 113 eserinin olduğu 30 kadar ilim dalı ile uğraştığı ve 6 yabancı dil bildiği düşünülmektedir. Biruni’nin en önemli eserleri şunlardır: El-Asar’ul-Bakiye, Tahdidu Nihayet’ül-Emakin, Mu’ciz Fi’t-Tıbb, Tahkik-i Mâ Li’L-Hind, El-Kanun el-Mesudi, Kitabu’t-Tefhim, Kitabü’l-Cemahir fi Ma’rifeti’l-Cevahir, Kitabü’-Saydane, Kitab-ı Medhal, Cami-i Muhtasar (Doğan, 2012; Tümer, 1992).

Biruni, yeni bir projeksiyon bulmuş, Çember Yayları ve Kirişleri üzerine eserinde yeni teoremler ve problemler ortaya koymuştur (Kafesoğlu, 1997). Ayrıca, trigonometri üzerine çeşitli çalışmalar da yapmıştır. Hatta yer küresinin çevresini ve çapını ölçen ilk bilim adamı olmuştur. Biruni, bu çalışmaları ile yerçekimi kanununa dair bulgu ve görüşler ortaya koymuştur. Hatta onun Amerika kıtasının varlığından söz ettiğine dair iddialar bile mevcuttur (Doğan, 2012; Duman, 2010; Tümer, 1992).

Eserlerinin ve eğitim düşüncesinin merkezine gözlem, deney ve veriye dayalı çalışmayı koyan Biruni, taklide ve ezbere karşı çıkmıştır. Bu düşünceleriyle başta fizik ve matematik olmak üzere modern bilim ve eğitim anlayışlarını çağrıştırmıştır. Biruni’ye göre ilmin ilerlemesi ve gelişmesi için yapılması gerekenler şunlardır: Bilimsel düşünce ve eğitimde özgürlük olmalı, akla uygun yöntemler kullanılmalı, ilim batıl düşüncelerden arındırılmalı, gerçek ilim adamları çalışmaya teşvik edilerek cesaretlendirilmeli, ilmin ilerlemesi için gerekli her türlü imkânlar sağlanmalı, ilim adamlarının çalışmalarına saygı duyulmalı ve önlerindeki her türlü engel kaldırılmalıdır (Tümer, 1992).

El-Biruni’nin eğitim anlayışı ve katkılarından bazıları:

1) İlk Eğitim ve Yetişme Dönemi: El-Biruni, parlak zekâsıyla dikkat çekti ve dönemin ünlü matematik ve astronomi bilgini Ebû Nasr Mansûr b. ‘Alî b. Irâk’ın yönlendirmesiyle büyüdü. Mansûr, Biruni’nin iyi bir eğitim almasına özen gösterdi. El-Biruni, matematik, astronomi ve filozofiyi erken yaşlarda öğrendi ve bilimsel çalışmalara 17 yaşında başladı.

2) Astronomi ve Coğrafya Çalışmaları: El-Biruni, Hindistan’da yıllarca çalıştı ve matematik, astronomi, fizik, tarih, coğrafya, metafizik, teoloji, psikoloji, İslam felsefesi gibi birçok alanda çalışmalar yaptı. Astronomi alanında temel çalışmalar yaparak takvim sistemlerini inceledi. Ayrıca Orta Asya’nın topoğrafyasını belirledi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi.

3) Jeodezi Biliminin Kurucusu: El-Biruni, jeodezi biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Güneşin yüksekliği ve şehirlerin boylamlarını hesapladı. Dünyanın çapını günümüz değerine yakın olarak buldu. Trigonometrinin astronomiden ayrı bir bilim olarak görülmesi gerektiğini savundu ve trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın birim olarak kullanılmasını önerdi.

4) Ansiklopedik Yazarlık: El-Biruni, çok sayıda eser yazdı ve Orta ve Yakın Doğu’da kullanılan takvim sistemlerini açıkladı. El-Kanunü’l-Mesudi kitabıyla matematiksel coğrafya alanında ayrıntılı bilgiler verdi.

El-Biruni’nin bu katkıları, bilim tarihinde önemli bir yere sahiptir ve onun eğitim anlayışı, merakı ve bilimsel çalışmaları hala takdir edilmektedir. 

Eğitimde sadece teorik bilginin değil, pratik uygulamanın da önemli olduğunu savunan Biruni’nin eğitim anlayışı günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. O dönemdeki Hint ve Yunan kültürünün yanı sıra Arap kültürüne de hâkim olan Bilge Bilimi’ni (ilm-i hâkim), yani genel olarak “bilgiyi” savunmuş; müfredatın bu yönde geliştirilmesi gerektiği konusunda fikirleri bulunmaktadır.

Sonuç olarak Biruni’nin eğitim anlayışında gözlem, deney ve sorgulamanın önemi ile pratik uygulamanın teorik bilgiyle birlikte ele alınması öne çıkmaktadır.

KAYNAKLAR:

1. Doğan, İ. (2012). Türk eğitim tarihinin ana evreleri (Kurumlar, kişiler, söylemler). Ankara: Nobel Yayıncılık.
2. Duman, A. (2010). Bîrûnî: İlmî kişiliği, tarih anlayışı ve yöntemi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 10(2) (Kış 2010), ss.19-38.
3. Kafesoğlu, İ. (1997). Türk milli kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
4. Tümer, G. (1992). Biruni. TDVİA. c. 6, ss. 206-215.
5. https://www.biruni.edu.tr/universitemiz/biruni-kimdir  (Erişim Tarihi:09/10/2024)
6. https://siyerinebi.com/tr/haberler/buyuk-islam-alimi-el-biruni-kimdir(Erişim Tarihi:09/10/2024)